Više od 150 mještana sela MZ Polica kod Berana, smještenih u neposrednoj blizini industrijske zone fabrike Poliex AD Berane, uputilo je inicijativu Ministarstvu turizma, ekologije, održivog razvoja i razvoja sjevera. U dokumentu od preko deset strana, mještani iznose niz ozbiljnih optužbi na račun ove fabrike, tvrdeći da njen rad ugrožava ne samo okolnu životnu sredinu, već i zdravlje ljudi, životinja i imovinu stanovništva. U naredna tri dana Standard će objaviti sve činjenice u vezi sa slučajem Poliex.
Živimo uz fabriku koja nas ubija tiho
U inicijativi građana jasno se navodi da se njihova imanja i kuće nalaze na svega 200 do 900 metara od proizvodnih pogona fabrike Poliex, koja se bavi hemijskom proizvodnjom, uključujući i izuzetno opasne materije poput amonijum perhlorata, barijum hromata, olovo hromata i drugih potencijalno otrovnih jedinjenja.
“Poliex je fabrika hemijske djelatnosti koja u svom radu koristi i proizvodi razne hemikalije koje štetno utiču na životnu sredinu, a naše kuće i imanja se nalaze na udaljenosti vazdušne linije od 200 do 900 m od proizvodnih pogona”, kažu mještani.
Prema tvrdnjama mještana, ova proizvodnja se obavlja u objektima koji nemaju upotrebne dozvole, sa nestandardnim instalacijama i u uslovima koji ne ispunjavaju osnovne bezbjednosne i ekološke standarde. Posebno naglašavaju da se proizvodnja obavlja „šaržno i primitivno“ – što znači u serijama, bez standardizovanih procedura i adekvatne dokumentacije.
Poseban rizik: Amonijum perhlorat
Građani ističu da je najopasnija proizvodna linija ona koja se odnosi na amonijum perhlorat – snažno oksidaciono sredstvo koje se koristi u raketnim gorivima i drugim eksplozivima. Tvrde da je objekat u kojem se ova supstanca proizvodi zapravo „gruba improvizacija“, bez ikakve sanitarne, tehničke ili ekološke kontrole.
Ovdje treba dodati da je samo od prošle godine do polovine ove u Poliexu proizvedeno više od 1.000 tona amonijum perhlorata.
U inicijativi se navodi da se višak amonijum perhlorata, kao i škart, prilikom procesa pranja pogona, direktno ispušta u potok koji se uliva u rijeku Lješnicu. Mještani takođe upozoravaju na zagađenje vazduha, tvrdeći da objekti nemaju filtere, digestore ni dimnjake za prečišćavanje – zbog čega se otrovni dimovi i čestice direktno emituju u atmosferu.
“Poliex već dugi niz godina proizvodi čitavu lepezu hemikalija, koje su manje ili više štetne po životnu sredinu. Radi se između ostalog i o sljedećim hemikalijama: amonijum perhlorat, barijum hromat, barijum nitrat, barijum peroksid, kalijum hlorat, kalijum perhlorat, olovo hromat, itd. Za proizvodnju navedenih hemikalija koriste se razne hemikalije koje su takođe manje ili više otrovne po životnu sredinu”, tvrde mještani koji žive MZ Polica nadomak fabrike.
Poliex: “Imamo sve dozvole, poštujemo zakone”
Fabrika Poliex je u odgovorima za portal Standard negirala gotovo sve optužbe. Iz uprave tvrde da fabrika posjeduje upotrebnu dozvolu još od 1985. godine, te da se laboratorija ne koristi kao proizvodni pogon, već isključivo za ispitivanje uzoraka. Ističu i da se u proizvodnji ne koriste otrovne supstance, te da se sav materijal zbrinjava u skladu sa zakonima.
Navode i da objekat za proizvodnju amonijum perhlorata posjeduje upotrebnu dozvolu, te da nije riječ o „improvizaciji“, već o tehnički adaptiranom objektu. Takođe tvrde da proizvodnja ne generiše škart u klasičnom smislu, već se neuspio materijal ponovo koristi putem procesa rekristalizacije.
Na pitanje gdje završavaju otrovne hemikalije nastale pranjem pogona, ostatkom sirovina, škartom iz fabrike kažu da nema brige za te stvari.
„U procesu proizvodnje ne koristimo otrovne hemikalije, te samim tim ne nastaju ni otrovni otpadni produkti“, tvrde iz rukovodstva fabrike.
Navode da su izrađene studije procjene uticaja na životnu sredinu, kojima su propisane mjere za sprečavanje, smanjenje ili otklanjanje štetnih uticaja, te da sve propisane mjere striktno poštuju.
Međutim, u dopisu Standardu nema odogovora da li imaju ili ne integrisanu ekološku dozvolu za proiuzvodnju amonijum pehlorata.
Ministarstvo ekologije: Poliex nema potrebne dozvole, podneseni prekršajni nalozi
Odgovor Ministarstva ekologije ipak baca drugačije svjetlo na situaciju. Prema navodima ekološke inspekcije, Poliex do današnjeg dana nije pribavio integrisanu ekološku dozvolu za djelatnost proizvodnje eksploziva i amonijum perhlorata, iako su na to zakonski obavezni.
“ POLIEX ad podnijelo zahtjev za izdavanje integrisane dozvole kod Agencije za zaštitu životne sredine ali kako kroz taj postupak još uvijek nije dobijena dozvola, od strane ekološke inspekcije su preduzete kaznene mjere”, kažu za Standard iz ministarstva ekologije.
Ekološka inspekcija je, zbog tog propusta, već donijela tri rješenja o izricanju novčanih kazni. Dvije su već plaćene u ukupnom iznosu od 6.500 eura, dok je rok za plaćanje treće – 1. jul 2025. godine.
“Ekološka inspekcija je pravnom licu Poliex naložila da za djelatnost proizvodnje eksploziva, amonijum-perhlorata i delaboraciju ubojnih sredstava pribavi intergrisanu dozvolu koju izdaje Agencija za zaštitu životne sredine. Subjekat nadzora nije postupio po navedenom rješenju ekološke inspekcije pa se pristupilo podnošenju Zahtjeva za pokretanje prekršajnog postupka nadležnom Sudu za prekršaje i administrativnom izvršenju rješenja donošenjem Rješenja o izricanju novčane kazne. Donešena su tri Rješenja o izricanju novčane kazne. Novčane kazne koje su izrečene rješenjima su dobrovoljno plaćene u iznosu 3 000 i 3500 eura, dok je za treće rješenje o izricanju novčane kazne rok za izvršenje mjere do 01.07.2025 godine”, preciziraju iz Ministarstva.
Takođe je naloženo ispitivanje kvaliteta otpadnih voda koje se ispuštaju iz postrojenja, ali Poliex, kako stoji u dopisu, nije postupio po tom rješenju.
“Ekološka inspekcija je naložila pravnom licu Poliex a.d. Berane da izviši ispitivanje kvaliteta otpadnih voda koje se ispuštaju iz Biodiska, a prije ispuštanja u recipijent preko ovlašćene institucije. S obzirom da subjekat nadzora nije postupio po rješenju ekološke inspekcije u cilju administartivnog izvršenja rješenja donešeno je rješenje o izricanju novčane kazne”, kažu iz Ministarstva. Oni dodaju da je Poliex 17.juna 2025.godine dostavilo zahtjev ovlašćenoj instituciji d.o.o. CETI za ispitivanje kvaliteta vazduha, otpadnih voda i kvaliteta zemljišta.
Na pitanje da li su uopšte reagovali na dopise više od 150 mještana Babina i okolnih sela, iz Ministarstva kažu da je ekološka inspekcija imala prijave koje su se uglavnom odnosile na dim.
“Prilikom delaboracije minsko eksplozivnih sredstava pojavljuje se dim od vatre kojom se griju peći za spaljivanje municije koja se uništava za potrebe MUP-a. Poliex a.d ima česte kontrole od strane službenika MUP-a. Poliex a.d je imalo Ugovor o pružanju usluge neutralizacije ubojnih sredstava sa barutom smanjene stabilnosti sa Ministarstvom odbrane.Ekološka inspekcija je reagovala i preduzimala mjere koje se odnose na pribavljanje integrisane dozvole”, piše u odgovorima Ministarstva ekologije.
Dokazi mještana: Mrtve životinje i zagađene vode
Građani su u svojoj inicijativi naveli niz primera koji, kako tvrde, potvrđuju direktan štetan uticaj fabrike na lokalni ekosistem. Jedan od najupečatljivijih je slučaj mini farme divljih životinja unutar kompleksa fabrike, gdje su desetine srna i jelena, navodno, uginule nakon što su pile vodu iz jezera u koje se uliva kontaminirani potok.
Tvrde da se zagađenje ispoljava i kroz pad prinosa na imanjima, slab kvalitet voća i povrća, te česte zdravstvene probleme stanovništva, pogotovo respiratorne i hormonalne smetnje kod djece i starijih.
Docent doktor tehničkih nauka iz oblasti eksplozivnih materija i ubojnih sredstava Luka Grbović, koji je u Poliex-u radio od 2009. do 2020. godine kao vođa projekta demilitarizacije ubojinih sredstava u razgovoru za Standard kaže da je amonijum perhlorat štetan za životnu sredinu, ako se s njim ne radi na propisane načine.
„Ne postoji nijedna hemikalija, posebmno iz oblasti neorganske hemije (one koje se koriste u namjenskoj industriji) koja nije u većoj ili manjoj mjeri otrovna za životnu sredinu. Svaku hemikaliju prati određen bezbjednosni list, dokumenat koji je propisan međunardnoim propisima. Nema tu nikakve tajne“, kaže Grbović.
Na pitanje da li se amonijum perhlorat smije odlagati u vodu i vodotokove, Grmović smatra da ne smije.
On demantuje tvrdnje rukovodilaca Poliexa koji kažu da u proizvodnju amonijum perhlorata nema škarta te samim tim ni štete za životnu sredinu jer se ne odlaže nešto čega nema.
„Nemoguće je izbjeći škart u proizvodnji amonijum perhlorata. Bio sam u fabrikama namjenske proizvodnje u bivšim državama, kada je ta proizvodnja bila veća i znam da je škart nemoguiće izbjeći. Ne znam koliko je škarta nastalo u Poliexu ali ga sigurno ima“, kaže sagovrnik Standarda.
Podsjeća da je sve to lako utvrditi ako se uzme godišnji izvještaj iz fabrike i uporedi se ulaz sirovina za proizvodnju amonijum perhlorata i količina gotovog proizvoda.
„Škart može da ide samo u vodotokove, ne može nigdje drugo. Amonijum perhlorat nije bezazlen i svakako da utiče na životnu sredinu“, potvrđuje Grbović.
Na pitanje da li su u Poliexu uništavane hemijske bombe, za šta je iz fabrike odgovoreno da nijesu, Grbović kaže da su za vrijeme njegovog boravka uništavali neku manju količinu.
Na opasku da Standard posjeduje dokument koji dokazuje da ipak jesu, Grbović kaže da je onda to tako.
„Znate, posao je u Poliexu nastavljen i nakon mog odlaska“, kaže Grbović.
Doktor Grbović kaže da zaštita životne sredine puno košta te da je i u bivšim državama, kada se puno više ulagalo u ovu proizvodnju, rađena zaštita životna sredina smo do određenog nivoa.
„Mi smo napravili snimanje početnog stanja životne sredine i tada su bili ti parametri bili u granicima dozvoljenog. Sada ne znam. To puno košta. Pitanje kako u tržišnoj utakmici to uraditi, jer znamo da menadžeri, vlasnici žele da puno zarade a što manje da ulože“, kaže Grbović.
O proizvodnji amonijum perhlorata u fabrici Poliex, kaže Grbović, najbolje zna njegovo kolega Živko Andrić koji na početku vodio taj projekat.
„ Znam da je na kraju došlo do određenih nerazumijevanja između njega i vlasnika fabrike, ali ne znam kakvih“, kaže Grbović.
Živko Andrić nije želio da se uključuje u priču o Poliexu jer, kako je rekao Standardu, u sudskom procesu je sa odgovornim iz fabrike i ne želi iz te pozicije da priča, dok se sve ne završi.
Šta je amonijum perhlorat?
Amonijum perhlorat sa hemijskom formulom NH₄ClO₄ je bijeli kristal ili prah. Djeluje kao oksidaciono sredstvo – daje kiseonik drugim supstancama koje sagorevaju, nerastvorljiv ili slabo rastvorljiv u organskim rastvaračima, ali rastvorljiv u void.
Sam po sebi nije vrlo eksplozivan, ali u kombinaciji sa gorivima (kao što su aluminijum ili organski materijali), može izazvati vrlo snažne eksplozije. Upotrebljava se u raketnim motorima, pirotehnici i vojsci.
Pri udisanju ili konzumaciji, može biti štetan za štitnu žlijezdu, jer perhlorat ometa unos joda u organizam. Moguće hronične posljedice kod duže izloženosti (posebno kod djece).
Nestabilan je na visokim temperaturama i može da izazove požar ili eksploziju ako je u kontaktu sa zapaljivim materijalima.
Perhlorati mogu kontaminirati vode za piće, teško se uklanjaju iz životne sredine i mogu se akumulirati.
Amonijum perhlorat je opasan, posebno ako se koristi nepravilno ili bez adekvatne zaštite. Iako je koristan u aero-industriji, zbog potencijalne toksičnosti i eksplozivnosti se ne koristi u svakodnevnim situacijama i nije supstanca za amatersku upotrebu.
Zakonski vakuum i birokratski čvor
Iako je Poliex dobio upotrebne dozvole za objekte još u vrijeme bivše Jugoslavije, novi zakoni koji regulišu industrijske emisije i zaštitu životne sredine stupili su na snagu mnogo kasnije. U skladu s tim, Poliex je bio dužan da uskladi poslovanje sa novim propisima, što se, prema riječima inspekcije, još nije desilo.
To dovodi do pravnog vakuma: objekti formalno imaju dozvole iz prošlog sistema, ali nemaju savremenu ekološku dozvolu – što otvara prostor za moguće manipulacije, ali i za potencijalne havarije.
Sukob riječi, dokaza i interesa
Ovaj slučaj nije samo lokalna ekološka kriza – već primjer šireg sistemskog problema u Crnoj Gori: kako balansirati između industrijskog razvoja i zaštite životne sredine. S jedne strane stoje ekonomski interesi fabrike koja zapošljava radnike i proizvodi strateški važne materijale, a s druge – osnovna prava građana na zdrav život.
Zabrinuti mještani MZ Polica poručuju da neće odustati od borbe.
„Ne tražimo zatvaranje fabrike, već poštovanje zakona i zaštitu naših života“, poručuju potpisnici inicijative.
U međuvremenu, konačnu riječ imaće institucije. A vrijeme curi – ne samo za Poliex, već i za zagađenu prirodu sjevera Crne Gore.
SAMIR RASTODER/STANDARD
