Crna Gora na papiru žuri ka zatvaranju poglavlja 27 – Životna sredina i klimatske promjene. U praksi, to je možda najteži zadatak u cijelom pregovaračkom procesu i s obzirom na stanje otpada na sjeveru i raspad sistema deponovanja, djeluje skoro neizvodljivo. Evropska komisija podsjeća da je poglavlje otvoreno 25. juna 2018, ali „otvoreno“ nije isto što i „zatvoreno“, naročito kada ključna infrastruktura i prakse izostaju.
Trideset četiri godine nakon što je 20. septembra 1991. Crna Gora proglasila sebe ekološkom državom, realnost je drugačija. Od sjevera do juga nižu se nelegalna odlagališta, privremene lokacije pretvorene u trajne, i opštine koje faktički nemaju gdje sa smećem.
Sjever bez izlaza: „Mostina“ kao simptom
Rožajska „Mostina“ postala je simptom institucionalne nemoći. Nelegalno odlagalište uz vodotok Ibarskog sliva, godinama privremeno, a praktično trajno – uz žalbe, rješenja i javna obećanja koja na terenu ne mijenjaju praksu. Najnoviji izvještaji NVO i medija u septembru 2025. bilježe nastavak odlaganja i upozorenja da „Mostina” ugrožava prirodu i zdravlje ljudi.
Ovo nije lokalni kuriozitet nego prekogranični rizik. Zagađenje završava u Ibru, s posljedicama nizvodno. Kada poglavlje 27 traži da se zatvori ciklus otpada kroz prevenciju–selekciju–reciklažu–sigurno zbrinjavanje, „Mostina“ pokazuje šta se dešava kada se taj lanac prekine. Kamioni istresaju, institucije posmatraju, a EU standardi ostaju fraza. Standard je poslao pitanja na više od 15 adresa, a među njima i lokalnim službama u Rožajama. Međutim, odgovora nije bilo.
Šta tačno kaže EKO-fond u odgovorima Standardu
EKO-fond u odgovorima prikazuje konzistentnu liniju finansiranja uklanjanja otpada odbačenog u životnu sredinu (2022–2024), sa eksplicitnim zbirnim seldom. Ukupan iznos subvencija u tom period bio je skoro pola miliona eura. U tabeli su navođeni korisnici (opštine i komunalna preduzeća), broj saniranih lokacija i obim uklonjenog otpada (m³/tona). To je važno jer Fond ne govori samo o novcu, već i o fizičkom učinku (količina, površina), što otvara prostor za provjeru na terenu.
Brojke uloženih sredstava koje šalje EKO fond pokazuju da su najveći pojedinačni zahvati po metro kubnom mogući i u manjim sredinama — ali i da je održivost saniranih lokacija zavisna od daljih koraka (kontrola, transfer stanice, selekcija), što sam konkurs ne može da riješi.
Fond je, dakle, uradio svoj dio prve pomoći – finansirao je uklanjanje otpada i zahtijevao mjerljive pokazatelje, ali bez infrastrukture koja sprječava povratak otpada (sortirnice, transfer stanice, reciklaža), sanacije lako postaju trajne.
Na drugoj liniji, Fond prikazuje konkurs za opremu. Lista opreme je široka — od autosmećara, rovokopača i mašina za pranje ulica, do polupodzemnih kontejnera i potrošne opreme za čišćenje — što direktno utiče na operativnu sposobnost lokalnih komunalnih službi.
Treća linija je često zanemarena u raspravama o otpadu, a odnosi se na projektovanje, uređenje i održavanje zelenih površina. Ovo ne rješava otpad direktno, ali utiče na komunalni standard, prevenciju novih odlagališta i kvalitet života.
Ulaganje u javne površine je „meki“ alat za prevenciju — uređeni prostori se rjeđe pretvaraju u „divlje“ tačke. To ima smisla samo ako ide u paketu sa kontrolom i infrastrukturom za otpad.
Fond posebno naglašava finansiranje dokumentacije za buduće infrastrukturne projekte. Dokumentacija je najbolji signal namjere da se uspostavi lanac transfer stanica – sortirnica – regionalno zbrinjavanje, Ali sama dokumentacija ne smanjuje otpad na terenu — ona mora prerasti u gradilište i radnu stanicu.
Fond je, takođe finansirao i manje NVO projekte na sjeveru. Cilj je, kako piše u objašnjenju, da se poveća svijest javnosti i uključivanje građana i da se osnaže organizacije koje se bave životnom sredinom.
To su male sume, ali ipak važna karika. Bez lokalnog pritiska i edukacije, sanirane lokacije se brže ponovo zaprljaju, a selekcija otpada izostaje.
EKO-fond precizira indikatore uspješnosti koje korisnici moraju dokazati: „Broj saniranih deponija; količina uklonjenog otpada; površina; vrsta otpada; broj/vrsta nabavljene opreme; pokrivenost uslugama; efekat na odvojeno prikupljanje; smanjenje odlaganja na nelegalnim lokacijama; rekultivacija; broj sadnica; sistem navodnjavanja/održavanja; vremenski pokazatelji; uticaj na zdravlje i opšte uslove života.“ Time Fond formalno veže novac za rezultate, a ne za same nabavke.
Ova lista je dobar i EU kompatibilan okvir. Ako opštine javno objave ove podatke, dobijamo transparentan alat za praćenje napretka – i za raskrinkavanje fiktivnih, sanacija.
EKO-fond je Standardu potvrdio da je dio novca vraćen, umanjen ili su prijave odbijene:
- „Opština Bijelo Polje – sanacija 2023 – 29.027,87 €.“
- „Opština Mojkovac – sanacija 2024 – 24.137,60 €.“
- „Doo Komunalno Berane – oprema 2024 – 15.400,00 €.“
- „Opština Berane – ‘Celuloza’ 2024 – odbijena prijava – 21.450,00 €.“
- „Opština Plav – sanacija 2024 – iznos utrošenih sredstava umanjen za 14.717,12 € (KO Plav 2335).“
- „Opština Bijelo Polje – sanacija 2024 – odbijena prijava (KO Bijelo Polje 2350/1) – 1.458,44 €.“
Ovo je najdirektniji dokaz jaza između planiranog i izvedenog. Nije problem samo novac — problem je kapacitet i disciplinovana realizacija. U kontekstu Poglavlja 27, ovo znači da i uz obezbijeđena sredstva opštine ne uspijevaju da dokažu rezultate koji se mjere indikatorima iznad.
Odgovori EKO-fonda portalu Standard, odnosno dokument sa preciznim ciframa, listama i indikatorima daje poruku između redova da obezbjeđuju novac i traže mjerljive ishode, a tamo gdje se sredstva vraćaju ili umanjuju, u pitanju je nerad i neodgovornost. Zato je za sjever presudno da projektna dokumentacija što prije preraste u transfer stanice i sortirnice koje rade, a indikatori iz tabele — u javne, provjerljive rezultate.
Šta Poglavlje 27 realno traži – i gdje zapinjemo
Poglavlje 27 je otvoreno, ali zatvaranje traži punu hijerarhiju otpada: prevenciju, odvajanje na izvoru, reciklažu, energijsku upotrebu, gdje ima smisla i bezbjedno odlaganje kao posljednji korak. To podrazumijeva da ne postoji trajna praksa istresanja otpada na privremenim lokacijama, naročito uz rijeke. I domaći i EU izvori insistiraju na suštini – standard u praksi, ne deklaraciji.
Ako Crna Gora hoće da zatvori Poglavlje 27, „privremeno“ mora konačno postati privremeno. Transfer stanice i sortirnice na sjeveru, zabrane koje se stvarno poštuju, i mjerljivi indikatori iz odgovora EKO-fonda moraju iz excel-tabela preći na teren. U suprotnom, ekološka država ostaje slogan, a Poglavlje 27 nemoguća misija.
U sljedećim nastavcima Standardovog istraživačkog serijala ulazimo po opštinama sjevera – Petnjica, Rožaje, Berane, Bijelo Polje, Mojkovac, Plav, Kolašin, Andrijevica, Gusinje, Žabljak, Šavnik, Pljevlja. Ko je šta dobio, šta je uradio, gdje je kršena zabrana, i gdje su rupe u lancu od selekcije do konačnog zbrinjavanja. Osim opština Standard će saznati i stav Evropske komisije kao i količine uloženih sredstava iz EU fondova.
SAMIR RASTODER/STANDARD
