Promjene u administrativnom državnom aparatu nužno su obuhvatale i promjene upravitelja Bosanskog ejaleta. Samim krajem 1845. godine za novog valiju Bosne bio je izabran hadži Halil Kamil-paša umjesto dotadašnjeg Osman Nuri-paše. Pred njim su stajali mnogobrojni poslovi, među kojima i borba protiv odmetnika od vlasti. Njihova pojava bila je povezana sa zauzetošću vlasti, koja nije uspijevala da uspješno sanira nagomilane probleme, prije svega one u sferi socijalnog statusa stanovništva. U pljačkaškim pohodima odmetnika, koje smo pomenuli, naročito su stradali bihorski i rožajski katuni.
Pogoršanju situacije doprinijela je i sušna 1846. godina, za koju je mitropolit Petar II Petrović Njegoš u jednom pismu upućenom ruskom konzulu u Dubrovniku, Jeremiji Gagiću, rekao da je „nagrdna“ i da takvu godinu „ne pamti sadašnji naraštaj“. Tako teško stanje koristile su lokalne ličnosti i njihovi pomagači da ucijene siromašno stanovništvo muslimanske i hrišćanske konfesije. Skadarski valija je kao moćni feudalac obećavao pomoć u žitu za godinu dana svima onima koji bi priznali njegovu vlast. Neobično duga, „gladna godina“ je bila i burna, zbog čega je Ćehaja-paša sa svojim odredima svakodnevno bio prisutan na području od Plava i Gusinja do Bihora i Đurđevih Stupova, hapseći one osobe na koje se sumnjalo da rade protiv zvanične osmanske vlasti. Najveći dio njih bio je upućen u Gusinje ili Skadar, a pušteni su tek na intervenciju ruskog konzula Alekseja Jegoroviča Sučenkova i Ijasenta Ekara, francuskog konzula u Skadru.
Bosanski ejalet je u vrijeme valije hadži Halil Kamil-paše u vojnom pogledu bio podijeljen na četiri eskadrona, odnosno buljuka regularne konjice ili spahija i jednu regimentu tj. alaj, koji se sastojao od četiri bataljona (tabora) regularne pješadije. Jedan konjički eskadron brojao je 160 konjanika, a jedan tabor pješadije 800 vojnika. Da bi vojnu organizaciju u povjerenoj mu pokrajini učinio što efikasnojom, hadži Halil Kamil-paša je poslednjeg dana mjeseca šewwala 1262. godine (oktobra 1846.), objavio bujuruldiju putem koje je pozvao sve pripadnike alaja da po tri mjeseca na smjenu izvode obuku u većim vojnim centrima. U tom smislu Bihorci su bili obavezni da se odazovu na obuku komandi u Novom Pazaru i tamo upute svoje mladiće. Način na koji su mladići „vrbovani“, naročito za pješadiju, bio je vrlo intresantan. Naime, radilo se o tzv. „plaćenoj dobrovoljnosti“, koja je podrazumijevala da se mladićima prilikom upisa u vojničke spiskove davalo po 500 groša „na ruke“, a kasnije, mjesečno, još po 5 groša iz centralne blagajne. Vojnici su uglavnom „vrbovani“ iz redova onih koji nijesu imali zemljišnih posjeda, a u mjestima gdje su bili stacionirani, u vojnoj vještini su se obučavali jedan do dva puta nedeljno. Novom bujuruldijom od 9. zul-hidžedžeta 1262. godine (28. novembra 1846.), hadži Halil Kamil-paša je naredio da svi mutesellimi u buduće moraju nositi službene uniforme i da ne smiju upotrebljavati naziv kapetan. Ta odredba se odnosila i na Rožajsku kapetaniju, koja je zahvatala i dio teritorije Bihora.
U narednoj 1847. godini hadži Halil Kamil-paša je uspio da riješi i pitanje carina Bosanskog ejaleta, na način što su ih u zakup uzeli uglednici iz pojedinih muteselimlluka. Carinu kojoj su podlijegali Bihorci, uzeo je u zakup Jakup-beg, mutesellim Novog Pazara. Pitanje carina bilo je izuzetno važno za stanovništvo Bihora, kako za onaj dio koji se bavio neposrednom proizvodnjom, tako i onaj dio koji se bavio trgovinom. Carina je naplaćivana na svu izvezenu i uvezenu robu, što je direktno uslovljavalo cijene pojedinih proizvoda. S obzirom da je unutrašnje tržište u Bihoru bilo nerazvijeno, kao i da je izvoz bio izložen različitim opterećenjima, u prvom redu visokim carinama, zatim tzv. unutrašnjim carinama – trošarinom, badžom, monopolom begovskih porodica i drugim davanjima, trgovina Bihora je u tom periodu počela da slabi. Proizvodi koji su izvoženi iz Bihora bili su: vuna, sušene šljive, jagnjeća koža i bukova tahta. Glavno trgovačko središte bilo je Bijelo Polje, odakle je roba dalje išla prema Dubrovniku, Kotoru i drugim centrima. Vuna se kao glavni izvozni artikal carinila sa 13 % pri izlasku sa teritorije Osmanskog carstva, a uz tu cijenu često je naplaćivana i badža u iznosu od 60 para po tovaru. Takav način naplaćivanja carinskih dažbina, nije bio u interesu onih koji su se bavili neposrednom proizvodnjom, mada ni trgovcima, naročito onima koji su se bavili kupprodajom, nije ostavljao prostora za enormno bogaćenje. Takođe bi se moglo zapaziti da je izvjesna koncentracija političke i ekonomske vlasti u rukama nekoliko glavnih begovskih i aginskih porodica u Bihoru i kruga ljudi okupljenih oko njih, sputavala kako ekonomski, tako i socijalni i kulturni razvoj ukupnog stanovništva na području Bihora.
Smirivanje stanja u Bihoru i okolini uslijedilo je tek u ljeto 1848. godine, kada je bosanski valija Mehmed Tahir-paša naredio da se u svakom kadiluku sastave defteri za opremljenu vojsku i posebni defteri za hranu u dva primjerka. Veće prisustvo državnih činovnika na terenu, koji su popisivali muškarce starosti od sedamnaset do sedamdeset godina, uslovilo je smirivanje situacije, ali izgleda sasvim kratko, zbog čega je Porta odlučila da izvrši vidljiviji rez u pogledu sprovođenja reformi. Njen glavni adut bio je Lutfi Omer-paša Latas. Kao specijalni izaslanik za sprovođenje reformi u Bosanskom ejaletu, Omer-paša je došao u Bosnu u ljeto 1850. godine sa tri korpusa vojnika, kojima su komandovali dobro osposobljeni oficiri. U sprovođenju reformi Omer-paša nije imao milosti prema svojim protivnicima, pa je topovima i prolivenom krvlju uspio da zavede puno poštovanje odluka centralne vlasti. Njegova misija na tlu Bosanskog ejaleta završena je 1852. godine, nakon čega su bili otvoreni putevi za nove događaje i procese.
Razna fiskalna opterećenja te zahtjevi da se plati trećina i služi vojska, bili su razlozi nove pobune muslimanskog seoskog stanovništva koja je izbila u Bihoru 1855. godine. Buna se brzo proširila na Pešter i okolinu Rožaja, zahvatajući i pravoslavno stanovništvo, zbog čega je Porta bila prinuđena da izda naređenje bosanskom veziru Huršid Mehmed-paši, da sa svojim nizamima prokrstari teritorijom Novopazarskog sandžaka i silom oružja umiri pobunjenike. Ova pobuna je bila i povoljna prilika za odmetanje u šumu pojedinaca koji nijesu htjeli biti poslušni pojedinim begovskim porodicama. Narod je te pobunjenike u Bihoru nazivao „firarima“. Huršid Mehmed-paša je krajnje ozbiljno shvatio naređenje svojih pretpostavljenih, pa je početkom januara 1855. godine prema Bihoru i Trgovištu uputio jedan tabor svojih vojnika kojima je komandovao bimbaša Mahmud-beg Osmić iz Travnika, a on sam je poveo rezervni sastav jačine nekoliko stotina ljudi, popunjavajući ga takođe rezervistima iz onih mjesta kroz koja je prolazio na putu do Bihora. Huršid Mehmed-pašin zadatak je bio da sakupi zaostale poreze i smiri nastalu situaciju. Za krajeve prema kojima se uputio važilo je da su „bez reda i discipline“. Kada je sultanova vojska pristigla na odredište, bila je dočekana od strane pobunjenika sa kojima je stupila u borbu. Žilavi otpor koji su Bihorci i Rožajci pružali pašinoj vojsci potrajao je puna dva mjeseca i na kraju je skršen oko sredine marta 1855. godine, nakon čega su uslijedila zlostavljanja. Po slamanju otpora, pašini doglavnici su na području Bihora i okoline sproveli masovna hapšenja sumnjivih osoba, ukupno njih 240, od kojih je bilo 238 onih koji su bili muslimani i samo dvojica pravoslavaca. Uhapšeni su potom odvedeni u Sarajevo, odakle ih je trebalo sprovesti prema Carigradu, gdje ih je najvjerovatnije čekala kazna surguna (progonstva). Međutim, po dolasku u Sarajevo, tadašnji sarajevski kadija Ibrahim Saduddin-efendija je za uhapšene odredio drugačiju mjeru. Uhapšeni Bihorci i Rožajci bili su raspoređeni u nekoliko tvrđava, odnosno zatvora na teritoriji Bosne, gdje su ostali skoro pune dvije godine, nakon čega su bili pušteni svojim kućama. To potvrđuje i dokument koji je po oprostu kazne, a radi se o dobijanju dozvole za nastanjivanje u Novom Pazaru, dobio izvjesni Jusuf-beg. To što je Novi Pazar bio određen za njegovo mjesto boravka, može uputiti na zaključak da je on bio jedan od istaknutijih vođa pobune, te da je po povratku sa robije, policijskim organima bilo nužno da isprate njegovo ponašanje. Dodajmo takođe da mnogi od utamničenih Bihoraca i Rožajaca, vjerovatno, nijesu dočekali da se vrate u svoj zavičaj, jer su u zatvorima umrli.
Po smirivanju pobune u Bihoru i Trgovištu, Huršid Mehmed-paša je pristupio postavljanju novih povjerenika u tim krajevima. Za upravnika je postavio Džavid-bega, a za sudskog naiba Pljevljaka Šemsi kadiju. Vlastima iz Bosanskog ejaleta svakako je bilo stalo da na svom području zavedu red i tako izbjegnu unutrašnje nemire, jer je dosta raspoloživih snaga tada trebalo vojno angažovati u tzv. Krimskom ratu protiv Rusije. Među uhapšenima iz Bihora bilo je mještana iz sela Dobrodole, među kojima je glavnu riječ imao Ali Hrnjo, odnosno Alija Šabotić, koji je vodio česte borbe protiv Mehovića iz Savinog Bora, pokušavajući da spriječi njihovo nasilno zauzimanje posjeda u ataru svog sela. Iz sela Vrbice među uhapšenima se našao i bajraktar Hadrović, čije ime, na žalost, nije upamćeno.
Vojna intervencija Huršid Mehmed-paše u Bihoru i Trgovištu (Rožajama i okolini), ostavila je teške posljedice na stanovnike tih područja i kao takva duboko se urezala u pamćenju Bihoraca. Odvođenje u ropstvo 240 ljudi sa jednog ne tako velikog područja, značilo je njegovo slabljenje u mnogim pozicijama, a ostavljanje na upravu ljudi koji nijesu bili iz tih krajeva, opasnost koja je mogla vrlo brzo dovesti do novih nereda. Iako su mjere centralne vlasti protiv stanovništva Bihora i okoline bile vrlo represivne, bošnjačko stanovništvo tih krajeva nije prestajalo da pruža otpor agama i begovima u pogledu plaćanja trećine i drugih dažbina, zbog čega će nemirno stanje u ovim krajevima potrajati sve do izbijanja Velike Istočne krize 1875. godine.
Piše: mr Sait Š. Šabotić
